Gocki Tryptyk: Ostrogockie mozaiki Rawenny

02 - 03 kwietnia 2009. Ostrogoci założyli swoje królestwo w Italii ze stolicą w Rawennie na przełomie V i VI wieku. Najbardziej "gocką" pozostałością po ich rządach jest mauzoleum Teodoryka Wielkiego:

Dwa ośmioboki postawione jeden na drugim z surowych, białych bloków kamiennych bez żadnej zaprawy murarskiej i przykryte jednym kolistym blokiem kamienia o średnicy 10 metrów i wadze 300 ton - czegoś takiego nie ma w sztuce ani zachodniego ani wschodniego cesarstwa rzymskiego. Można powiedzieć, powrót do architektury megalitów. W środku, na piętrze znajduje się tylko wanna z porfiru. która prawdopodobnie służyła jako sarkofag Teodoryka:

Jak doszło do takiego rozgoszczenia się Gotów w rzymskiej Italii? Kiedy Hunowie dotarli nad Morze Czarne, część Gotów, późniejsi Wizygoci, schronili się w granice cesarstwa rzymskiego, ale część sprzymierzyła się z Hunami, a wszyscy mieli chętkę na bogate zdobycze na terenach cesarstwa. Późniejsi Ostrogoci przenieśli się w granice cesarstwa (na ziemie obecnych Węgier i Bałkany) w drugiej połowie V wieku, około 100 lat po Wizygotach. Walczyli między sobą, walczyli z innymi plemionami germańskimi, ale przede wszystkim z cesarzami bizantyjskimi. Jeden z cesarzy, Zeno, wpadł na pomysł skierowania bitnych Ostrogotów na niezależne od niego królestwo Italii; skutek był taki, że Ostrogoci pod przewodnictwem Teodoryka Wielkiego zdobyli Italię a swoją stolicę, za przykładem poprzednich, też germańskich, władców ustanowili w Rawennie. Ich zależność od Bizancjum była tylko pozorna. Kierowali się prawem gockim, zachowali arianizm; reszta, katolicka, obywateli kierowała się prawem rzymskim. W końcu cesarz Justynian, próbując odzyskać utracone na rzecz barbarzyńców ziemie Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, po długich walkach rozbił gocko-rzymskie państwo. Istniało formalnie w latach 493 - 553, rządzone w latach 493 - 526 przez Teodoryka Wielkiego. Potem Ostrogoci zniknęli w mieszaninie narodów, które wtargnęły do cesarstwa rzymskiego w czasach wędrówki ludów.

Niedaleko od Mauzoleum znajdował się pałac Teodoryka Wielkiego, znany obecnie tylko z wykopalisk. Jego wygląd został jednak uwieczniony na mozaikach w kościele Sant'Appolinare Nuovo w Rawennie:

Kościół, zbudowany przez Teodoryka Wielkiego (504) jako świątynia ariańska, został w roku 564 przekształcony na rozkaz cesarza na kościół ortodoksyjny. Wymagało to miedzy innymi osunięcia wszelkich religijnych motywów ariańskich jak i podobizn heretyków, w tym Teodoryka Wielkiego; na kolumnach pozostały jednak ślady rąk osób stojących pierwotnie w portyku pałacu:

Innym ciekawym elementem architektonicznym na mozaikach jest widok pobliskiego portu Classe:

Zewnętrzny wygląd bazyliki:

 i jej wnętrze (fragment lewej bocznej ściany w konserwacji):

Na bocznych ścianach znajdują się trzy warstwy mozajek. W warstwie górnej, ariańskiej, są przedstawione sceny z życia Chrystusa:

Z jednej strony przedstawiony jest Chrystus młody (cudowny połów i powołanie apostołów), po drugiej stronie kościoła mamy Chrystusa starszego z brodą (ostatnia wieczerza) - rozróżnienie typowe dla ówczesnego arianizmu. Zdjęcia są trochę niewyraźne, ale te mozaiki znajdują się wysoko pod sufitem w kiepskim oświetleniu, a ja, jak zawsze, fotografowałem z ręki.

Poniżej znajdujemy po obu stronach między oknami szeregi męczenników i świętych, też pochodzące z czasów ariańskich:

A jeszcze niżej, w warstwie z pałacem i portem, procesję świętych z czasów już bizantyńskich - jest to przeróbka oryginalnych orszaków procesyjnych prowadzonych przez Teodoryka i jego żonę. Po lewej Trzej Królowie (jest to podobno najstarsze świadectwo w sztuce chrześcijańskiej o nadaniu im imion, które widnieją nad ich głowami):

prowadzący orszak świętych kobiet:

do tronującej w otoczeniu aniołów Matki Bożej z Dzieckiem:

Po przeciwnej stronie męski orszak:

 zmierza do tronującego Chrystusa w otoczeniu aniołów:

Chrystus ma długie włosy, brodę i bizantyńskie szaty:

Ciekawe jest porównanie dwu baptysteriów, które postawiono przy kościołach odpowiednio ortodoksyjnym (starsze) i nowszym, ariańskim, zbudowanym kiedy władzę objęli Ostrogoci.

Mozaika na kopule baptysterium ortodoksyjnego:

Chrystus ma brodę i długie włosy, a po prawej stronie widać niewielkie wyobrażenie bóstwa Jordanu - nierzadki przypadek motywu pogańskiego w sztuce wczesnochrześcijańskiej.

A to wizerunek z kopuły baptysterium ariańskiego:

Jezus bez brody, wygląda jak chłopak. Po lewej stronie bóstwo Jordanu (dzban z lejącą się wodą rzeki!), ale większe/masywniejsze od Jezusa. Dla arian ta postać mogła przedstawiać Boga-Ojca, który według nich usynowił człowieka-Jezusa właśnie podczas chrztu w Jordanie.

Baptysteria to były małe budynki; baptysterium arian przy obecnym kościele Sant'Appolinare Nuovo :

 Na tle tych wszystkich ceglanych budowli, kamienne mauzoleum Teodoryka nabiera rzeczywiście "archaicznego" znaczenia. 

Ciekawe mozaiki znajdują się również w bazylice św. Wita, zbudowanej przez Ostrogotów, o nietypowej jak na bazylikę architekturze:

A z mozajek, poniżej Chrystus, archaniołowie i święci:

korona z Barankiem Bożym podtrzymywanym przez archanioły (kopuła):

"Trójca" z wizytą u Abrahama (jeszcze tyle czasu do Rublowa!):

i jeszcze kilka postaci i scen biblijnych (do zgadywania):

a na ścianach bocznych, dodane już po klęsce Gotów, orszaki cesarskich dostojników prowadzone przez Justyniana i jego żonę Teodorę:

Na polecenie tegoż cesarza Justyniana zbudowano też Hagia Sophia w Konstantynopolu. Co ciekawe, para cesarska nigdy nie odwiedziła Rawenny. 

To nie wszystkie zabytki tego miasta z czasów gockich rządów, a nawet wcześniejszych (a jeszcze muzea!), ale jak na jeden wpis to chyba wystarczy. Miłośnikom starożytnej sztuki pozostaje odwiedzić Rawennę. Gorąco polecam! Może jeszcze kilka motywów geometrycznych z Mauzoleum Galii Placydii (I połowa V wieku, jeszcze przed Gotami):

Wnętrze mauzoleum jest małe, ciemne i niestety przeważnie zatłoczone, ale piękne.

Rawenna to też miasto Dantego, gdzie kończył Boską Komedię i spędził ostatnie lata swojego życia (zmarł 1321), i gdzie został pochowany. Obecna kaplica grobowa pochodzi z 1780 roku: