Jednak się nie ruszyłem 2

Marzec 2020. Juliusz Słowacki. To jego tak nosiło po świecie. Mógłby być patronem tego blogu. Niedługo przed śmiercią pisał do matki: "Ja z mego podróżnego stanu i charakteru już wyjść nie mogę i tylko jako podróżny aż do śmierci być muszę." Może miał coś więcej na myśli, niż zwiedzanie i wdrapywanie się, coś, co św. Paweł wyraził słowami "... jak długo pozostajemy w ciele, jesteśmy pielgrzymami, z daleka od Pana." Słowacki nawrócił się w czasie pobytu w Palestynie i już do końca życia pozostał wierny Panu.

Jest też bardzo na czasie z innego względu: przebył kilkunastodniową kwarantannę (22.12.1836 - 02.01.1837) na granicy Egiptu i Palestyny; w Egipcie panowała cholera, ale nie wystraszyło to Słowackiego i jeszcze trójki innych Polaków, którzy wtedy tam podróżowali. W czasie kwarantanny usłyszał od lekarza historię Ojca zadżumionych. Warto wracać do tego poematu, wspaniałej egzemplifikacji poezji tragicznej (tylko co na to moje dictum powiedzą poloniści?).

Inne wrażenia Słowackiego w Egipcie? Popatrzmy - "Do Teofila Januszewskiego", fragment opisu Aleksandrii:

Chciałbym się teraz zbliżyć teleskopu szkiełkiem

Do brzegu — spoić z tęczą kolorów i zgiełkiem.

Tu przeszywany złotem, przetkany bławatem

Chce być człowiek, bawiącym oczy twoje kwiatem,

Nawet w ubiorach ludu taka rozmaitość,

Że cię wkrótce dusząca opanuje sytość,

I szukasz znużonemi oczyma błękitu,

Lecz próżno! — bo dom szczytem przyrasta do szczytu;

Bo ledwo się oglądniesz, zaraz ciebie horda

Oślarzy za złotego zwąchała milorda

I osiołkami drogę zwężoną przegradza -

Chwyta — piastuje — z ziemi podnosi - i sadza

Na szybkolotnym ośle, razów mu nie szczędzi,

Aż biegnąc, pod złotego orła cię zapędzi.

Szczęśliwy, kto tak gnany, pod rozsądek ścisły

Oczy podda i wszystkie razem zwiąże zmysły!

Nieszczęsny, kto na boczne bramy się ogląda!

Schyl głowy!... osioł wleciał pod juki wielbłąda -

Patrzysz... nad tobą arka tłómoków i skrzyni -

Rozbiłeś się na lądzie — a okręt pustyni

Popłynął.

               — I znów idzie całunem nakryta

Jakaś trumna, szeroka, czarna — to kobiéta!

Płaszczami rozszerzona na całą ulicę,

Z oczami błyszczącemi jako dwie gromnice

Przez dwa białe otwory, z jedwabiu szelestem

Biegnąca... zda się tobie, że pyta: kto jestem?

W łokciach ufaj, jak ryba pływająca w skrzelach.

Rozpychaj tłum — błękitny ustępuje felach.

Tu pilnująca głową równowagi dzbanka,

Wyprężona przy murach staje Egipcyanka,

Podobna karyatydzie w ścianę wmurowanej;

Jej koszula, posłuszna piersi z bronzu lanej,

Nad łonem się podnosi i na dół opada,

O każdy kształt jak wodna łamiąc się kaskada.

Tu europejski ubior, wielki równacz stanów,

Dalej żebrzące stado postaci bocianów

Goni za tobą, prośbą grzechoczącą klaszcze -

Czarne, wychudłe, w białe obwinięte płaszcze.

Ledwoś wyrobił w tłumie ulicowym szczerby,

Ledwoś dopadł do bramy: — przy bramie, jak herby,

Żywe wielblądy okiem przerastając kratę,

Wodą w skórzanych workach zamkniętą skrzydlate,

Stają ci się przed progiem domowym zagrodą,

Odstraszając sączącą się przez skóry wodą.

Nim się myślą o wiekach ubiegłych zasępię,

Bawi mię to, co widzę i słyszę na wstępie:

Dziś ludzi, kolorami rozkwiecone klomby -

Nim się myślą o wiekach ubiegłych zasępię,

Jutro ujrzę pomniki - trumny - katakomby -

Wszystko, co pozostało na tym piasku z wieków

Od Egipcyan przez Rzymian podbitych i Greków.

(pisownia oryginalna; rozbiłem ten wiersz na poszczególne scenki zlewające się w oryginale)

Może to lepsze od kilku zdjęć? A przynajmniej inne...

Wiersz-list do innego podróżnika po Egipcie - "List do Aleksandra H (Pisany na łódce Nilowej)":

Rozdzielił nas gościniec płynnego szafiru,
Ty w Tebach, ja dopiero wypływam z Kairu.
Spodziewałem się niegdyś, że miło nam będzie
Złączyć na Nilu skrzydła okrętów łabędzie,
Razem odwiedzać mumiów balsamiczne składy,
Razem oczy w nil owe rzucać wodospady,
I razem, jako dawniej, kończyć spór zacięty.
O cień Chrystusa z drzewa przez Woltera zdjęty.
Dziś próżno cię wyglądam i próżno mię czekasz;
Wiatrem, który mnie niesie za tobą, uciekasz;
A twój brak tak mi serce w podróży oziębia,
Żem przedsięwziął do ciebie pisać przez gołębia.
Nad leniwą więc myślą używając musu,
Już zapisałem listem listek papyrusu.
Kupcząca ludzkiem ciałem łódź, płynąca z Nubii,
Dostarczyła posłańca, co błękitem lubi
Nosić listy, wracając pod rodzinne palmy;
Tak więc piszmy do siebie; przeczytawszy - spalmy.

(Znam tę tęsknotę za bratnią duszą... Kiedy nie było blogów, pisywano listy, a że nie było też satelitów, posyłano je przez gołębie pocztowe. Na pewno były to zwyczaje bardziej romantyczne niż nasze.

Warto tu wspomnieć, ze Słowacki nie podróżował sam ale z Zenonem Brzozowskim, a adresat listu Henryk Hołyński ze swoim bratem Stefanem; cała trójka to młodzi, bogaci ziemianie z "kresów wschodnich". Słowacki wyraźnie lekceważył swojego towarzysza i nigdzie w poezji z tej podróży o nim nie wspomina [ale jest wyjątek: patrz niżej], natomiast wyraźnie brakowało mu kontaktów z Henrykiem, erudytą wiozącym z sobą dzieła starożytnych historyków. Ta tęsknota jednak nie przeszkadza, żeby Słowacki nie podkreślił różnic między ich temperamentami:)

Piękność Nilu dla ciebie małą jest zaletą,
Którego Nilem wiodą Strabo i Manetho.
Epok nie mierzysz dniami, ni wypadków calem,
Era Franków: gdy jeszcze cesarz był kapralem,
Małą dla ciebie, który dziś patrzysz z wysoka,
Dalej niż ludzie krótszej pamięci i oka.
Ja także będę z tobą jak w rozmowie szczery;
Należę do liczących czas na krótsze ery.
Ja chcę prędkich rozkwitnień owoców i zgonów!
Gniewa mię nieruchomość długa Faraonów;
Wolę dzisiejsze czasy burzliwsze, choć dla nas
Król jest każdy, jak dziwnie rosnący ananas;
Zerwiesz koronę, owoc odkąsisz — o wiośnie
Z korony odkąszonej nowy król odrośnie.

(Wcale złośliwa krytyka porewolucyjnej Francji.

Po streszczeniu historii Egiptu i opisie wrażeń z grobów faraonów, poeta znowu wraca do swojego credo:)

Wyznam ci, że mi widać głębiej i wyraźniéj
Gmachy, stawiane myślą w krajach wyobraźni,
Jakże się piękną zdaje przy dumań pochodni
Makbet, ta granitowa piramida zbrodni!
Ludziom na nią wchodzącym bledną z trwogi twarze.
Płaczesz nad piramidą nieszczęścia w Learze.
Z niczego, a zazdrością już szatana blizki
Otello, jak bodzące niebo obeliski.
Jeśli gmachy piramid miały otwór ciemny,
Skąd gwiazdy niebios człowiek wyśledzał tajemny,
W Szekspira gmachach równie zostawiona droga
Patrzącemu się oku na błękit i Boga.

(A więc miota poetę nie tylko po ziemskim globie, ale i po globie kultury!

Na koniec, z wielu refleksji zawartych w wierszu wybiorę tę, która dotyczy hieroglifów, wtedy dopiero co częściowo odczytanych:)

Jako skarby zaklęte, strzeżone przez gryfy,
Stoją dotąd nieznane światu hieroglify.
Trup od wieków uśpiony, gdy zeń wieko spada
Zdaje się, że w balsamach śpi i przez sen gada,
Lecz nie możesz zrozumieć! Z długiemi przestanki
Idąc, prawie połowę drogi uszli Franki.
Już wiadomo, że w tamtą stronę czytać znaki,
W którą lwy ryte patrzą, w którą lecą ptaki.
Sto razy napisane Psametyk i Psychon,
Wyświeciły dziwaczny wieków akrostychon,
Od zwyczajnego pisma narodów odrodek,
Zlany z liter, wyrazom trzymających przodek.
Lecz taki sposób pisma miał sobie zaletą,
Że pisarz mógł się zrobić w literach poetą.
Tak w imieniu wyrytem nad marmuru brusem:
L rycerskie lwem było — dziewicze lotusem.

Słowacki prowadził w czasie tej podróży notatnik (z wieloma rysunkami), nigdy jeszcze porządnie nie opracowany przez fachowców. Zawiera między innymi cytowane tu wiersze, a więc jest to rzeczywiście poezja z drogi (jeszcze jeden powód, żeby skorzystać z niej w tym blogu, tak dla porównania). Notatnik ten zaginął w czasie II wojny światowej i został już w XXI wieku odnaleziony w bibliotece w Moskwie. Trwają obecnie prace nad jego krytycznym wydaniem, finansowane między innymi przez nasze Narodowe Centrum Nauki. Ciekawe uwagi o tym fragmencie twórczości Słowackiego, sformułowane przez egiptologa z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Adama Łukaszewicza, można znaleźć w Pamiętniku Literackim CIX. 2018. z. 2, str. 119-138, doi: 10.18318/pl.2018.2.6 (cały numer czasopisma w jednym pdf). Dziękuję, Aniu, za link do tego artykułu!

Na zakończenie obiecany wiersz "Wielmożny Panie... [Do Zenona Brzozowskiego]" pisany na Nowy Rok w czasie kwarantanny na granicy Egiptu i Palestyny (ten wiersz jest znany tylko z odpisu sporządzonego przez adresata):

Wielmożny Panie,

Powinszowanie

Nowego Roku

Co pęta w kroku

Na tej pustyni,

Niech Cię uczyni

Bardzo wesołym;

Że okiem gołym

Widać, jak rusza

Ten czas i dusza

Na życie wieczne

Bardzo bezpieczne,

Gdzie ani panna,

Ni kwarantanna

Nie przyda troski,

Ani też włoski,

Panie Brzozowski,

Znudzi makaron.

Tymczasem Charon

Niechaj nieprędko

Złowi Cię wędką

I na łódź wsadzi,

I tam poprowadzi,

Gdzie idą inni,

Bo iść powinni.

Żyj mi lat krocie

I przyjm w namiocie

Moję kolędę,

A ja przybędę

Sam osobiście

Harbuza liście

W maśle smażone,

Słodkie i słone,

Jeść na śniadanie.

Ściskam Cię, Panie! 

Niech więc kwarantanna i nam nie przydaje (zbyt dużo) troski!